"Άνθρωπος"

"Μέσα στην κατήφεια αυτού του Μεταπολέμου, που τόσο τον περιμέναμε, κατήφεια που μέσα από αυτήν ο κόσμος ψάχνει να βρει μιαν όψη πιο σταθερή, πιο ασφαλή, κατήφεια συγκροτημένη από λεπταίσθητες απειλές ενδεχόμενων συγκρούσεων και από την ωμή διακρίβωση προβλημάτων που θέτουν η ανασυγκρότηση και η ειρήνη, κατήφεια που μέσα σ'αυτήν βλέπει κανείς ακόμα να λάμπει μια ελπίδα θεμελιωμένη στην θέληση μαζών, ολοένα κι ευρύτερων, για ένα μέλλον πιο ξεκαθαρισμένο, η ποίηση, είτε το θέλουμε είτε όχι, παίρνει θέσεις ανάλογες με τις διάφορες κοινωνικές τάσεις που συγκρούονται σήμερα. Υπερασπίζεται τις ιδεολογίες των συγκροτημένων πολιτικών ομάδων με τόσο περισσότερη πεποίθηση, ώστε νομίζει ότι η ίδια είναι προφυλαγμένη από τα συμφέροντα που, στην πράξη, τις φέρνουν σε σύγκρουση. Υπάρχουν ποιητές που θέλουν να επιστρέψουν στην παραδεισιακή κατάσταση ενός παρελθόντος, ξεχνώντας να μιλήσουν για τις αθλιότητες και τις καταπιέσεις που λάβαιναν χώρα τότε. Υπάρχουν αυτοί που χωρίς να υπολογίζουν τον χρόνο, θέλουν να σταθούν σε ένα παρόν όπου τίποτα πια δεν κινείται. Και υπάρχουν, τέλος, αυτοί που βλέπουν μέσα στο παρόν την προετοιμασία ενός μέλλοντος, όπου η συγκεκριμένη εικόνα ενός κόσμου πιο σύμφωνου με την αξιοπρέπειά τους είναι το αντικείμενο μιας ολικής και σταθερής προσπάθειας προς την γνώση."

Έτσι άρχισε, στην Σορβόνη, στις 11 Απριλίου του 1947, η διάλεξη με τίτλο "Ο υπερρεαλισμός και ο Μεταπόλεμος" που έδωσε ο ποιητής και συνιδρυτής του ντανταϊσμού Tristan Tzara. Ο Tzara, που έθεσε σαν απώτερο στόχο της λόγιάς του καριέρας τον συνδυασμό του υπερρεαλισμού και του μαρξισμού, αλλά παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του δέσμιος της φήμης που είχε σαν ντανταϊστής.

Φαίνεται πως, κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα, οι ιδεώδεις εκφραστές των συνειδησιακών μεταστροφών και των αντιλήψεων που ξεπερνούσαν κατά πολύ τους ίδιους εκείνους που τις διετύπωναν, ήταν οι ποιητές. Και αλήθεια, είναι εύκολο να σκεφτούμε ότι ένας από τους πιο φορτωμένους αιώνες της ανθρώπινης ιστορίας, όσων αφορά γεγονότα παγκόσμιας κλίμακας (είτε αιματηρά, όπως οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, είτε πνευματικά, όπως το πρωτοφανές ξέσπασμα απειράριθμων νέων καλλιτεχνικών κινημάτων, είτε κοινωνικά, με επιρροές από και προς τα παραπάνω και άλλα τόσα) δεν θα μπορούσε παρά να διαθέτει ως ακρογωνιαίο λίθο έκφρασης ανθρώπους που μιλάνε πολυσήμαντα και πολυεπίπεδα. Και ο Tzara, όπως διαπιστώνει κανείς από την συνέχεια της ομιλίας του, θεωρούσε ότι αυτό δεν ήταν χαρακτηριστικό του 20ού μόνο αιώνα, αλλά ήταν και θα συνέχιζε να είναι χαρακτηριστικό της σύγχρονης ιστορίας γενικότερα.

Θέλω, λοιπόν, έναν ποιητή να περιγράψει το τώρα.

...

Όχι; Θέλω, έστω, κάποιον να βρει κάτι πιασάρικο για να πει σχετικά με τον 21ο αιώνα.

...

Ελάτε, δεν είναι τόσο δύσκολο. Ο 21ος αιώνας μόλις άρχισε.

...

Ακριβώς. Δεν υπάρχει κανείς. Κανείς που να μπορεί να περιγράψει πράγματα απερίγραπτα. Κανείς που να εκφράζει πρόσωπα ανέκφραστα. Κανείς που να ακούει πράγματα ανείπωτα. Αγαπητέ Tzara, δεν ξέρω αν ακούς εκεί που είσαι, παρέα με τον Braque και τον Picasso, αλλά θέλω να σου πω ότι έκανες ένα μεγαλειώδες λάθος. Δεν υπάρχουν ούτε ποιητές που κανιβαλίζουν το παρελθόν, ούτε ποιητές που ρουφάνε ασυλλόγιστα το παρόν, ούτε ποιητές που ονειρεύονται το μέλλον. Δεν υπάρχουν ποιητές που να αποτελούν αυτό που οραματίστηκες ότι μπορούν να αποτελέσουν. Υπάρχουν μόνο απλοί άνθρωποι, "ποιητές", "καλλιτέχνες", "επιστήμονες", "φτωχοί", "πλούσιοι" ή "ο,τιδήποτε άλλο". Και ναι, ό,τι προαναφέρθηκε είναι μέσα σε ομοιωματικά, γιατί στην τελική κάθε ιδιότητα, όσο ισχυρή και να φαντάζει, όσο σκληρά και να δούλεψε κανείς για να την αποκτήσει και/ή να την απολαμβάνει, δεν είναι παρά μια απλή ιδιότητα. Αυτό που δεν μπορεί κανείς να αλλάξει, κανείς να αμφισβητήσει, είναι η ανθρώπινη υπόσταση του καθενός - είτε κάποιος θεωρεί μηδενιστικά ότι ο άνθρωπος δεν είναι παρά ένα (σχετικά) έξυπνο δίποδο θηλαστικό που επιλέγει να ντύνει τις ενστικτώδεις γεννετήσιες ορμές του με υπερεκτιμημένες συμπεριφορές που προκύπτουν από χημικές διεργασίες στον εγκέφαλό του και που τις ονομάζει "συναισθήματα", είτε θεωρεί ότι ο άνθρωπος είναι το δοχείο για κάτι άλλο, αιθέριο, που εκπορεύεται από έναν πανταχού απόντα "Θεό", που τελικά όλοι πιστεύουν ότι δεν υπάρχει αλλά διστάζουν να το παραδεχτούν, ή και αν υπάρχει, φαίνεται πως έχει σημαντικότερες δουλειές να κάνει από το να ασχολείται με μια εύθραυστη μάζα από νέυρα, κόκκαλα και αίμα. Η αλήθεια είναι φυσικά κάπου στην μέση των ακραίων αντιλήψεων... και είναι μία: ουδείς δεν μπορεί να απωλέσει την πρωταρχική ανθρώπινή του υπόσταση.

Εφόσον λοιπόν αυτό που χαρακτηρίζει σε θεμελιώδες επίπεδο τον άνθρωπο είναι το γεγονός - ακριβώς - ότι είναι άνθρωπος, πώς έγινε και στο παρελθόν, ακόμα και στο κοντινό παρελθόν του 20ού αιώνα, δευτερεύουσες ιδιότητες του ανθρώπου όπως το να είναι κάποιος ποιητής ή καλλιτέχνης ή επιστήμονας ή ιδεολόγος ή ακόμα και τέρας, δολοφόνος, γενοκτόνος ή βασανιστής, να αποτελέσουν εργαλεία και μοχλό έκφρασης, εξέλιξης και μεταβολής; Με ποιόν τρόπο όλα αυτά, χαρακτηριστικά επίκτητα, που εκπορεύονται από την διάνοια ή την απουσία της διάνοιας του ανθρώπου, έθεσαν τις βάσεις για ένα κάποιο επερχόμενο μέλλον;

Η απάντηση είναι απλή. Γιατί ποτέ, στην έως τώρα ιστορία, δεν αμφισβητήθηκε η πρωτογενής υπόσταση του ανθρώπου. Ακόμα και ο Hitler, οι ιεροεξεταστές του Μεσαίωνα και ο σαμάνος των Μάγια που έτρωγε την ακόμα ζωντανή καρδιά ενός δεκαπεντάχρονου κοριτσιού ήταν άνθρωποι. Απλά για λόγους θρησκευτικούς, ιδεολογικούς, πολιτισμικούς ή επειδή ήταν ψυχανώμαλοι έβγαλαν προς τα έξω την διαστρεβλωμένη, παραμορφωμένη, τερατώδη πλευρά του ανθρώπινου είναι. Όταν μια πυραμίδα έχει εξασφαλισμένη βάση, στερεή και ευρεία, μπορεί να υψωθεί προς ανώτερα κλιμάκια, όλο και στενότερα αλλά όλο και σημαντικότερα. Κλιμάκια που τελικά καθορίζουν τα πάντα, εφόσον υπάρχει η υποστήριξη της βάσης.

Σιγά σιγά όμως αργοσέρνεται στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα - το ψυχανεμιζόμαστε εδώ και λίγο καιρό - μια τρομακτική διαπίστωση: ότι ο 21ος αιώνας έφερε μια νέα πρόκληση. Μία πρόκληση για την βάση. Η πυραμίδα ταρακουνιέται. Τα ανώτερα κλιμάκια γκρεμίζονται. Οι τέχνες, τα γράμματα, οι επιστήμες, τα κοινωνικά πρότυπα και μηχανισμοί, οι επίκτητες και ανώτερες αυτές έννοιες που πάντα όφειλαν και οφείλουν να αποτελούν την κορωνίδα, περνούν πλέον σε δεύτερη μοίρα. Γιατί ποιός νοιάζεται για την κορυφή όταν το θεμέλιο ραγίζει;

Ναι, ο 21ος αιώνας έρχεται για να διαλύσει το δεδομένο, το μοναδικό που ήταν πάντα δεδομένο και αυταπόδεικτο. Κάποτε είχαμε τον άνθρωπο που ήταν "ποιητής", "επιστήμονας", "εργάτης" ή "δολοφόνος". Πλέον όλα οδεύουν στο να γίνει ο ίδιος ο άνθρωπος... "άνθρωπος".

Οι ακραίοι μηδενιστές ή υπερθρησκευόμενοι ή υπερ - ο,τιδήποτε έχουν καταντήσει γραφικοί και ηλίθιοι εδώ και πολύ καιρό. Το ζήτημα όμως είναι ότι και η μέση, ή η τομή αν θέλετε, όλων των παραπάνω, που αποτελεί τον ουσιαστικό καθρέφτη των πάντων, κινδυνεύει να καταντήσει και αυτή γραφική. Και η γραφικότητα πηγάζει πάντα από την αμφισβήτηση. Και ο "άνθρωπος" θα προκύψει αν αμφισβητηθεί η ανθρώπινη υπόσταση σαν σύνολο και ουσία. Αλλά αυτή ακριβώς η υπόσταση δεν είναι ιδεολογία που μπορεί να αμφισβητηθεί από μια άλλη ιδεολογία, ούτε πολιτικό σύστημα που μπορεί να αμφισβητηθεί από ενα άλλο πολιτικό σύστημα. Είναι κάτι θεμελιώδες που αν αμφισβητηθεί και καταρρεύσει, τότε οι συνέπειες ή οι μεταβολές που θα ακολουθήσουν θα είναι ανυπολόγιστα τεράστιες -  με έναν τελεσίδικο τρόπο. Και, καλώς ή κακώς, μια τόσο βαθιά και τεράστιας κλίμακας αμφισβήτηση μπορεί να προκύψει μόνο από τον ίδιο μας τον εαυτό.

Την τελευταία φορά που αμφισβητήθηκε κάτι θεμελιώδες, κάτι τόσο βασικό που φαινόταν τουλάχιστον αστείο για κάποιον να διατυπώσει μια αντίθετη συνθήκη, ήταν όταν ήρθε ένας λιγνός φλωράκος με μεγάλα γυαλιά, ο Lobatzefsky, και μούντζωσε κατάμουτρα τον Ευκλείδη λέγοντας το εξής: "έστω ότι από ένα μοναδικό σημείο εκτός μιας ευθείας διέρχονται περισσότερες από μία παράλληλες προς την προηγούμενη ευθείες". Και αφού μούντζωσε τον Ευκλείδη, πήγε έπειτα και κατούρησε στον τάφο του, όταν βάσει τις θεωρίας του προέκυψαν τα μισά τεχνολογικά θαύματα της εποχής μας. Δηλαδή, ξεκινώντας από μια αδύνατη για τα ανθρώπινα αισθητήρια υπόθεση και μια συνθήκη αμφισβήτησης πολύ πιο άκυρη και πιο ριζοσπαστική από ό,τι αποτελεί, για παράδειγμα, η κβαντική θεωρία σε σχέση με τους πενιχρούς νόμους του Νεύτωνα, κατέληξε σε κάτι που τελικά εφαρμόζεται!

Φανταστείτε λοιπόν να αμφισβητηθεί ο ίδιος ο άνθρωπος. Μην με ρωτάτε πώς και γιατί. Το βλέπουμε να γίνεται. Το κάνουμε. Αν γίνει ολοκληρωτικά κάτι τέτοιο, αν επιτύχει, τί θα προκύψει; Μήπως θα αλλάξει την μορφή κάθε πρωταρχικής δομής, κάθε συστήματος, και θα προξενήσει την απαρχή κάποιου άλλου με χαρακτηριστικά που ούτε μπορούμε και ούτε ίσως θέλουμε τώρα να συνειδητοποιήσουμε; Ή θα καταλήξουμε τελικά στο απόλυτο χάος και - ίσως - στο τέλος;

Προσωπικά αισθάνομαι ότι κάποια πράγματα δεν πρέπει να παύουν να ισχύουν. Ποτέ. Κι επειδή δεν αντέχω να postάρω ένα τέτοιο βαρύ στοχαστικό κείμενο χωρίς να ρίξω κι ένα μπινελίκι, έτσι για το καλό, αυτό που πιστεύω είναι ότι αν αυτή η αμφισβήτηση αποκτήσει ουσιαστική υπόσταση θα γαμηθούν τα πάντα. Μην περιμένετε κάποιον να σας πει αν και πότε αμφισβητήσατε το τί είστε. Μην περιμένετε κάποιον να βγει και να φωνάξει με μια πρωτόγονη απόγνωση ανάμεικτη με ηδονή ότι "σταμάτησα να είμαι άνθρωπος". Ποτέ δεν θα γίνει αυτό. Αλλά η αλλαγή θα συντελεστεί υπόγεια, παρασκηνιακά, και τα αποτελέσματα θα είναι ξαφνικά και τελεστετικά.

Θα μπορούσε κανείς να πει ότι αυτές είναι μεγάλες κουβέντες για έναν ούτε καν 24χρονο που θα έπρεπε κανονικά να τον ενδιαφέρει μόνο να βγάζει λεφτά για την πάρτη του με αυτό που του αρέσει να κάνει και να βάζει το πουλί του σε εκείνες που θέλει. Το θέμα είναι ότι ο σημερινός 24χρονος έχει κατανόηση του ιστορικού του ρόλου, κατανόηση του τί αποτελεί ο ίδιος σχετικά με την εποχή του (άσχετα με τον βαθμό στον οποίο επιλέγει να ασχοληθεί με αυτό το θέμα). Γιατί μία εποχή δεν κριτικάρεται μόνο από τις μεταγενέστερες γενιές, αλλά πρώτιστα και από την γενιά που την ζει. Και αν εγώ θα αναζητήσω να βγάλω λεφτά με αυτό που μου αρέσει και ξέρω να κάνω (στο εξωτερικό φυσικά, όχι σε αυτό το απομεινάρι χώρας), και αν το πουλί μου είναι ευχαριστημένο με εκεί όπου μπάινει, το ζήτημα είναι ότι ξέρω για το κάτι παραπάνω το οποίο αποτελώ στο ίχνος της ιστορίας, ξέρω το τί έχω στα χέρια μου - και όπου "εγώ", βάλτε ο "καθένας" και η "καθεμιά". Πραγματικά, πιστεύω ότι καμία άλλη γενιά δεν αντιμετώπιζε τόσο ψυχρά, τόσο αντικειμενικά, τόσο παρατηρητικά την εποχή της. Ακόμα και η γενιά του Μεταπολέμου, η τιγκαρισμένη αυτή γενιά από επιστήμονες, καλλιτέχνες, διανοητές και πολιτικούς - μορφές, παρασυρόταν πάντα από μία διάχυτη αισιοδοξία (φυσικό επακόλουθο του τέλους του πολέμου), αλλά ταυτόχρονα και μια κατήφεια που πήγαζε από το δύσκολο έργο της επανόρθωσης - δύο χαρακτηριστικά αντικρουόμενα, που πάντως αποτέλεσαν τους κινητήριους μοχλούς για όλες τις κινήσεις, από τον καπιταλισμό, τον υπαρκτό σοσιαλισμό και τον Ψυχρό Πόλεμο έως την pop μουσική και τα αφηρημένα γλυπτά. Τώρα όμως δεν υπάρχει τίποτα. Ούτε κατήφεια, ούτε κέφι, όυτε αισιοδοξία, ούτε απαισιοδοξία. Οι πολίτες του αύριο ατενίζουμε την εποχή μας ψυχρά και μονολιθικά, γιατί και αυτή ψυχρά και μονολιθικά μας ατενίζει. Και αυτό που αντικειμενικά και αντικειμενοστραφώς παρατηρούμε δεν είναι παρά το τίποτα - ή το χάος, αυτά αποτελούν άλλωστε δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Και κοιτώντας αυτό το τίποτα, αργά ή γρήγορα θα καταλήξουμε κι εμείς στο τίποτα, γενόμενοι έτσι "άνθρωποι", αμφισβητίες και Θωμάδες της ίδιας μας της υπόστασης.

Είδαμε την κατάρρευση ονείρων και κινημάτων, πολιτικών και ιδεολογιών. Σύντομα θα καταρρεύσει ο καπιταλισμός. Σύντομα πιθανώς θα κορεστούν διάφοροι τομείς της Τέχνης. Σύντομα θα αρχίσουν οι απανταχού θρησκείες να χάνουν όλο και περισσότερους οπαδούς. Όλα αυτά είναι γεγονότα ανεπίστρεπτα και αναπόφευκτα. Όμως τα πράγματα που θα βγουν από την μέση θα αντικατασταθούν από κάποια άλλα, αυτή είναι η φυσική ροή. Το ζήτημα είναι αν στο μεσοδιάστημα μεταξύ εκείνου που γκρεμίζεται κατρακυλώντας κι εκείνου που ανεβαίνει δειλά τα σκαλιά για να πάρει την θέση του προηγούμενου, η βάση  - ο άνθρωπος - παραμείνει αρκετά εκτεθειμένη ώστε να γκρεμιστεί και η ίδια, σε μια απέλπιδη προσπάθεια να αντικατασταθεί από κάτι ικανό να στηρίξει την καινούρια κορυφή. Αλλά δεν θα υπάρχει τίποτα για να αντικαταστήσει αυτό που θα χαθεί. Και να υπάρχει όμως... είμαστε σίγουροι ότι το θέλουμε;

Δεν το θέλω αυτό, ρε γαμώτο. Ούτε εσύ το θέλεις. Κι αν λες ότι το θέλεις, λες ψέματα. Γιατί δεν ξέρεις τί είναι αυτό που θέλεις, ξέρεις μόνο το τί διακυβεύεται αν χαθεί ό,τι πιο βασικό έχεις - τόσο, ώστε τελικά να μην το θέλεις. Υπάρχει λοιπόν λύση; Πώς γίνεται να στηριχτούν όλα τα καινούρια πράγματα που χειμαρρωδώς έρχονται καταπάνω μας, αν δεν αλλάξει η ταλαιπωρημένη και τραυματισμένη βάση; Γίνεται... αν αυτή η βάση ισχυροποιηθεί και επιδιορθωθεί. Αν ιαθεί.

Η λύση δεν είναι η αμφισβήτηση του ανθρώπου, της θεμελιώδους του υπόστασης. Η λύση είναι η αμφισβήτηση του ρόλου του ανθρώπου. Η αμφισβήτηση της θέσης του στον κόσμο και του τρόπου αντιμετώπισης των προκλήσεων του κόσμου αυτού. Εν προκειμένω, για την γενιά μας, η λύση θα πηγάσει θέλοντας και μη από τον τρόπο αντιμετώπισης του κοινωνικού γίγνεσθαι. Ρομαντισμοί και διανοητικές ακροβασίες δεν χωρούν πλέον, η ψυχρή και αντικειμενική στάση που κρατάμε απέναντι σε μια κοινωνία που διαλύεται θα εξακολουθήσει να είναι έτσι - ψυχρή και αντικειμενική. Απλά είναι ατελέσφορο να σταματήσουμε στην στείρα κριτική. Ας είμαστε ψυχροί και υπολογιστές, αλλά εξετάζοντας τρόπους βελτιστοποίησης. Εμείς πρέπει να το κάνουμε αυτό. Στις δικές μας πλάτες έπεσε το φορτίο. Εμείς είμαστε η ενηλικίωση των έφηβων πατεράδων μας. Πρέπει να το κάνουμε, ώστε να δώσουμε το δικαίωμα σε αυτούς που θα μας διαδεχθούν να είναι και πάλι ρομαντικοί, όσο ρομαντικοί ήταν αυτοί που διαδεχθήκαμε. Με την διαφορά ότι αυτοί που διαδεχθήκαμε ήταν ρομαντικοί από αντίδραση - αυτοί που θα μας διαδεχθούν επιβάλλεται να είναι ρομαντικοί από άποψη.

Δεν ξέρω πώς ακριβώς θα το πετύχουμε αυτό. Η αντίδραση μέσω της πολιτικής και της κοινωνικής κατακραυγής φαίνεται ότι αποτυγχάνει - όχι ότι διανοούμαστε να την σταματήσουμε, το κάθε άλλο. Αλλά ΠΡΕΠΕΙ να αναζητηθεί και κάτι περισσότερο, κάτι διαφορετικό. Το τί θα είναι αυτό; Άγνωστο... ακόμα. Αλλά ένα είναι σίγουρο: κανένας πούστης δεν πρέπει ποτέ να τολμήσει να γυρίσει και να μας φτύσει κατάμουτρα ότι αντί για άνθρωποι, είμαστε "άνθρωποι".